Παραμύθι και ψυχανάλυση
Θεωρίες σχετικά με την προέλευση των παραμυθιών αναπτύχθηκαν πολλές. Ανάμεσα σε αυτές και η ψυχαναλυτική θεωρία, σύμφωνα με την οποία τα παραμύθια καθρεφτίζουν τις πιο βασικές ψυχολογικές δομές του ανθρώπου σε μεγαλύτερη έκταση από ό,τι οι μύθοι και τα άλλα φιλολογικά προϊόντα . Ο Γιούνγκ μάλιστα είχε ισχυριστεί ότι μελετώντας παραμύθια, μελετούμε την ανατομία του ανθρώπου.
Στα παραμύθια, όπως και στους μύθους και τα όνειρα, αποδίδεται εν προκειμένω η δυνατότητα της επανασύνδεσης του ανθρώπου με το βαθύ κόσμο του ασυνειδήτου. Οι «αρχετυπικές» ιδέες που συναντάμε στα παραμύθια εκφράζουν μια βαθιά και ανεκτίμητη ψυχολογική αλήθεια, γεγονός που έχει ωθήσει τους ψυχολόγους να μιλούν ακόμη και για θεραπευτική αξία και επίδραση των παραμυθιών». Για παράδειγμα, η αρχετυπική ιδέα του «καλού και του κακού» αποτελεί το υλικό πολλών παραμυθιών. Μέσα σε αυτά παρατηρούμε τις διάφορες εκδηλώσεις καλού και κακού, τις τακτικές που ακολουθεί το καθένα, την αναμεταξύ τους αναμέτρηση καθώς και την έκβαση της αναμέτρησης αυτής (και στο παραμύθι της Σταχτοπούτας, η σύγκρουση καλού-κακού διατρέχει όλη την ιστορία). Αναλογίες παρατηρούνται και στην καθημερινή επιβίωση του ανθρώπου κι έτσι μέσα από το υλικό των παραμυθιών και τα διαδραματιζόμενα σ’ αυτό μπορούμε κάλλιστα να παραδειγματιστούμε. Και άλλες όμως αρχετυπικές ιδέες, όπως αυτές της «σοφίας» και του «θηλυκού» παραπέμπουν πάντα στην επικαιρότητα, υπάρχουν πάντα στο ασυνείδητο του ανθρώπου και αποτελούν κληρονομιά πρότυπων σκέψεων.
Αν σταθούμε με μεγαλύτερη προσοχή στο περιεχόμενο των παραμυθιών, θα διαπιστώσουμε ότι μέσα τους κρύβονται πολλές και μεγάλες, εύθρυπτες αλήθειες που μας αγγίζουν. Η διαχρονικότητα και συγχρόνως η επικαιρότητα τα χαρακτηρίζουν. Τα παραμύθια μπορούν να μιλούν γενικά για συμβάντα και καταστάσεις, παράλληλα όμως σηματοδοτούν και πράγματα με βαθύ ψυχολογικό υπόβαθρο. Επανασυνδέουν τον άνθρωπο με το βαθύτερο χώρο του ασυνειδήτου, με αυτή την ανεκτίμητη σοφία του ανθρώπινου είδους. Εάν κάποιος μπορέσει να ακούσει τη φωνή του ασυνειδήτου και να αντιληφθεί πως είναι φορέας των μηνυμάτων και της δύναμής της, μπορεί να αναπτύξει την προσωπικότητα του, να την οδηγήσει σε μια μεγαλύτερη συνειδητότητα και να αναζωπυρώσει την επανασύνδεση με τις ρίζες του και το ασυνείδητο.
Ο γνωστός παιδοψυχολόγος Μπρούνο Μπέτελχαϊμ, που χρησιμοποιείται εδώ εκτενέστερα και ως εισαγωγή στην εξέταση της Σταχτοπούτας από τη σκοπιά αυτή, τονίζει ότι εάν θέλουμε να έχουμε μια ευτυχισμένη, γεμάτη νόημα ζωή, τότε θα πρέπει να το αναζητήσουμε.
«Αν θέλουμε να ζήσουμε όχι απλώς από στιγμή σε στιγμή, αλλά έχοντας πραγματική συνείδηση της ύπαρξής μας, τότε η μεγαλύτερη ανάγκη και το δυσκολότερο επίτευγμα είναι να βρούμε νόημα στη ζωή μας. Κανείς δεν κατανοεί το νόημα της ζωής του ξαφνικά σε μια συγκεκριμένη ηλικία, ούτε ακόμη κι αν έχει φτάσει στην ωριμότητα από άποψη ηλικίας. Αντίθετα, το να κατανοήσει κανείς με σιγουριά το νόημα που μπορεί να έχει ή θα έπρεπε να έχει η ζωή του, σημαίνει ότι έχει πετύχει την ψυχολογική ωριμότητα. Και αυτό το επίτευγμα είναι η κατάληξη μιας μακράς εξέλιξης: σε κάθε ηλικία επιδιώκουμε και πρέπει να είμαστε ικανοί να βρούμε μέρος του νοήματος ανάλογα με το πώς έχουν κιόλας αναπτυχθεί η νόηση και η κατανόησή μας. Για να βρει όμως κανείς βαθύτερο νόημα, πρέπει να γίνει ικανός να υπερβεί τα στενά όρια της εγωκεντρικής ύπαρξης και να πιστέψει πως η συμβολή του στη ζωή θα είναι σημαντική. Αυτό το αίσθημα είναι αναγκαίο για να αισθάνεται, κανείς ικανοποιημένος με τον εαυτό του και με ό,τι κάνει. Επίσης για να μην είναι στο έλεος των ιδιοτροπιών της ζωής, πρέπει να αναπτύξει τις εσωτερικές δυνάμεις, ώστε η φαντασία, τα συναισθήματά του και η νόησή του να αλληλοστηρίζονται και να εμπλουτίζονται αμοιβαία. Τα θετικά αισθήματα μας δίνουν ελπίδα για το μέλλον, η οποία μας στηρίζει στις αντιξοότητες που αναπόφευκτα θα συναντήσουμε».
Ειδικά το μικρό παιδί, που βρίσκεται εκτεθειμένο σε πολλές και συχνά αντιφατικές καταστάσεις, οι οποίες του δημιουργούν ένα συνονθύλευμα αισθημάτων, πρέπει να κατορθώσει να βάλει σε τάξη τον εσωτερικό του κόσμο και τις ιδέες για το πώς να το επιτύχει αυτό, του τις προσφέρουν τα παραμύθια.
«Για το παιδί κάτι τέτοιο είναι δυσκολότερο. Ακριβώς επειδή η ζωή του συχνά το μπερδεύει, το παιδί χρειάζεται ακόμη περισσότερο να του δοθεί η ευκαιρία να κατανοήσει τον εαυτό του στον πολύπλοκο κόσμο, τον οποίο πρέπει να μάθει να αντιμετωπίζει. Για να το κατορθώσει αυτό, πρέπει να βοηθηθεί να δώσει συνεκτικό νόημα στο στρόβιλο των αισθημάτων του. Χρειάζεται ιδέες για το πώς να βάλει τάξη στον εσωτερικό του κόσμο.
Χρειάζεται ηθική διαπαιδαγώγηση, που με λεπτότητα και μόνο εμμέσως να του παρουσιάζει τα πλεονεκτήματα της ηθικής συμπεριφοράς, όχι με αφηρημένες έννοιες, αλλά δείχνοντας αυτό που φαίνεται απτά ορθό κι έχει επομένως νόημα για το παιδί. Αυτό το είδος του νοήματος, το βρίσκει το παιδί στα παραμύθια» .
Από τις περασμένες ήδη δεκαετίες παιδοψυχολόγοι χρησιμοποιούν τα παραμύθια για θεραπευτικούς σκοπούς, προκειμένου να βοηθήσουν τα παιδιά να λύσουν τα προβλήματά τους εστιάζοντας στα δράματα που υποβόσκουν σε αυτά. Κάθε κείμενο αποτελεί ικανό μέσο, που επιτρέπει στους αναγνώστες να δουλέψουν διασκεδάζοντας τους φόβους τους και τα εχθρικά συναισθήματα. Μπαίνοντας στον κόσμο της φαντασίας, παιδιά και ενήλικες εξασφαλίζουν ένα ασφαλές μέρος, όπου οι φόβοι τους μπορούν να αντιμετωπιστούν, να ελεγχθούν και να εξαφανιστούν. Φέρνοντας στην επιφάνεια τις σκοτεινές φιγούρες της φαντασίας μας, όπως είναι οι μάγισσες, οι γίγαντες και τα τέρατα, τα παραμύθια μπορούν βέβαια να ανασύρουν τον τρόμο, αλλά στο τέλος παρέχουν επίσης και την ευχαρίστηση στο άτομο να κυριαρχήσει πάνω σε αυτόν.
Για να μπορέσει το παιδί να κυριαρχήσει στα ψυχολογικά προβλήματα της ανάπτυξής του όπως είναι οι ναρκισσιστικές απογοητεύσεις, τα οιδιπόδεια συμπλέγματα, οι αντιζηλίες με τα αδέλφια του, και να γίνει ικανό να αποκτήσει το αυτοσυναίσθημα και την αυτοεκτίμησή του και μια αίσθηση ηθικής υποχρέωσης να ξεπεράσει τις όποιες εξαρτήσεις της παιδικής ηλικίας, θα πρέπει να κατανοήσει πρώτα τι συμβαίνει με το συνειδητό εαυτό του, να συμφιλιωθεί μαζί του, για να μπορέσει στη συνέχεια να αντιμετωπίσει και το ασυνείδητό του . Σύμφωνα με τον Μπέτελχαϊμ αυτήν την κατανόηση και μαζί την ικανότητα να αντιμετωπίζει το ασυνείδητό του, το παιδί μπορεί να την επιτύχει, όχι με την ορθολογική κατανόηση της φύσης και του περιεχομένου του, αλλά μέσα από την εξοικείωση με αυτό, καθώς υφαίνει ονειροπολήσεις επαναφέροντας συνεχώς στο μυαλό του, επαναδιατάσσοντας και δημιουργώντας φαντασιώσεις με τα κατάλληλα στοιχεία της ιστορίας σε απάντηση των ασυνειδήτων πιέσεων. Με αυτόν τον τρόπο το παιδί προσαρμόζει το ασυνείδητο περιεχόμενο στις συνειδητές φαντασιώσεις, οι οποίες στη συνέχεια του επιτρέπουν να αντιμετωπίσει το περιεχόμενο αυτό. Σε αυτό το επίπεδο, τα παραμύθια έχουν απαράμιλλη αξία, γιατί προσφέρουν νέες διαστάσεις στη φαντασία του παιδιού, τις οποίες στην πραγματικότητα δεν θα μπορούσε να ανακαλύψει μόνο του. Επιπλέον, η μορφή και η δομή των παραμυθιών υποβάλλει στο παιδί εικόνες, με τις οποίες μπορεί και δομεί τις ονειροπολήσεις του, ώστε να μπορεί να προσανατολίζεται καλύτερα στη ζωή του.
Εξάλλου, το παραμύθι προχωρεί με έναν τρόπο που ταιριάζει με τον τρόπο που το παιδί σκέφτεται και βιώνει τον κόσμο, γι’ αυτό και είναι τόσο πειστικό για το παιδί. Στα παραμύθια το παιδί μπορεί να βρει μεγαλύτερη ανακούφιση από ό,τι αν προσπαθήσουμε να το καθησυχάσουμε βασιζόμενοι στη λογική και τον τρόπο σκέψης των μεγάλων. Το παιδί εμπιστεύεται αυτό που λέει το παραμύθι, διότι ο τρόπος με τον οποίο βλέπει τον κόσμο το παραμύθι, συμφωνεί με τον δικό του. Ο τρόπος σκέψης του παιδιού είναι ψυχοκρατικός και παραμένει τέτοιος σύμφωνα με τον Πιαζέ μέχρι την εφηβεία . Για το παιδί δεν υπάρχει σαφής διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στα αντικείμενα και τα ζωντανά όντα, χαρακτηριστικό της ανιμιστικής σκέψης του. Στο παιδί, που προσπαθεί να καταλάβει τον κόσμο, φαίνεται λογικό να περιμένει απαντήσεις από τα αντικείμενα ή τα ζώα που προκαλούν την περιέργεια του. Για το ψυχοκρατικό μυαλό του παιδιού, τα πάντα γύρω του νιώθουν και σκέφτονται όπως αυτό και, κατά συνέπεια, μπορούν να το βοηθήσουν στα πρωταρχικά και θεμελιώδη ερωτήματα που θέτει αναζητώντας την ταυτότητά του.
Τα λαϊκά παραμύθια προσφέρονται ως βάση για την κατανόηση εκ μέρους του παιδιού της φύσης του και της ίδιας της ζωής. Οι ήρωες του είναι απλοί, καθημερινοί χαρακτήρες , πράγμα το οποίο για το παιδί σημαίνει πως, ό,τι αντιμετωπίζουν αυτοί, μπορεί κάλλιστα να συμβεί και στο ίδιο, αλλά επιπλέον φέρνουν το παιδί αντιμέτωπο με τις βασικές ανθρώπινες δυσκολίες και τα υπαρξιακά προβλήματα, όπως αυτό του θανάτου.
Δεν είναι τυχαίο ότι αρκετά παραμύθια ξεκινούν με το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, της μητέρας ή του πατέρα. Ο θάνατος ενός γονέα δημιουργεί αγωνιώδη συναισθήματα και φόβους στο παιδί, το οποίο χρειάζεται περισσότερο από όλους υποδείξεις με συμβολική μορφή για το πώς μπορεί να αντιμετωπίσει τέτοια ζητήματα και να οδηγηθεί με ασφάλεια στην ωριμότητα .
Οι περισσότερες σύγχρονες ιστορίες αποφεύγουν να επεξεργαστούν τέτοια θέματα και προτιμούν «ασφαλείς» ιστορίες, που δημιουργούν ευχαρίστηση στα παιδιά. Αντίθετα, το λαϊκό παραμύθι φέρνει το παιδί ευθέως αντιμέτωπο με υπαρξιακά ζητήματα δίνοντας του να καταλάβει ότι όλα και η ζωή και ο θάνατος και τα γηρατειά- είναι εκφάνσεις της ζωής, ότι η ζωή δεν είναι μόνο ευτυχία, ότι υπάρχει και το καλό και το κακό κι ότι ο αγώνας απέναντι στις δυσκολίες της ζωής είναι αναπόφευκτος και ουσιαστικό τμήμα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ταυτόχρονα, του υποδεικνύει τρόπους αντιμετώπισης και του μεταδίδει το μήνυμα ότι, όποιος αγωνίζεται ενάντια στις απρόσμενες και συχνά άδικες δοκιμασίες με θάρρος και τόλμη, μπορεί να βγει νικητής και να κυριαρχήσει σε όλα τα εμπόδια. Ταυτόχρονα το λαϊκό παραμύθι προσφέρει φαντασιωσικό υλικό, που υποδεικνύει στο παιδί με συμβολική μορφή, ποια πάλη πρέπει να δώσει για να πετύχει την αυτοπραγμάτωση και κατ’ επέκταση το ευτυχές τέλος. Το ευτυχισμένο τέλος ενσταλάζει εμπιστοσύνη στο παιδί και ενισχύει την πίστη, ότι τα εμπόδια μπορούν να αντιμετωπιστούν, καθώς περνά από την παιδική ηλικία στην εφηβεία και την ωριμότητα.
Το πιο ουσιαστικό όμως χαρακτηριστικό των λαϊκών παραμυθιών είναι ότι θέτουν τέτοιου είδους υπαρξιακά προβλήματα με συντομία και
ακρίβεια, με απλότητα και ρεαλισμό, που επιτρέπουν στο παιδί να συλλάβει το πρόβλημα στην ουσιαστική του μορφή, ενώ μια συνθέτη πλοκή θα του δημιουργούσε σύγχυση. Το παιδί πρέπει να γίνει ικανό να ξεπεράσει τα στενά όρια της εγωκεντρικής του ύπαρξης, να αισθανθεί ότι είναι ικανό να προσφέρει κι αυτό στη ζωή και να είναι ικανοποιημένο τόσο με τον εαυτό του όσο και με τους άλλους γύρω του.
Όπως όμως συμβαίνει με κάθε μορφή τέχνης, το βαθύτερο νόημα του κάθε παραμυθιού είναι διαφορετικό από άτομο σε άτομο, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα, την ψυχοσύνθεση και τις ανάγκες της στιγμής. Ακόμα και για το ίδιο άτομο, το νόημα αυτό μπορεί να διαφέρει σε διαφορετικές φάσεις της ζωής του. Έτσι το παιδί τροποποιεί, διευρύνει ή αντικαθιστά παλιά νοήματα με καινούρια, όταν ξανακούσει το ίδιο παραμύθι, γιατί πλέον έχει την ωριμότητα να το κάνει. Το ψυχολογικό στάδιο ανάπτυξης στο οποίο βρίσκεται ένα παιδί σε μια συγκεκριμένη στιγμή, καθώς και τα προβλήματα που βιώνει εκείνη τη στιγμή πιο έντονα, καθορίζουν το ποια ιστορία είναι πιο σημαντική για το παιδί αυτό, με την οποία και ταυτίζεται περισσότερο .
Εφαρμόζοντας το ψυχαναλυτικό μοντέλο της ανθρώπινης προσωπικότητας, διαπιστώνει κανείς ότι τα παραμύθια μεταφέρουν σημαντικά μηνύματα στο συνειδητό, στο προσυνειδητό και στο ασυνείδητο, σε όποιο επίπεδο κι αν λειτουργεί σ’ εκείνη τη φάση η καθεμιά από αυτές τις ψυχικές διαστάσεις. Οι ιστορίες που πραγματεύονται τα παραμύθια αποτελούν οικουμενικά ανθρώπινα προβλήματα, ιδιαίτερα εκείνα που απασχολούν το μυαλό του παιδιού, μιλούν στο υπό εκκόλαψη Εγώ του και ενθαρρύνουν την ανάπτυξή του, ενώ συγχρόνως ανακουφίζεται από τις προσυνειδητές και ασυνείδητες πιέσεις. Καθώς οι ιστορίες ξετυλίγονται, ενσαρκώνοντας τις πιέσεις του Εκείνου, επιτρέπουν την αναγνώρισή τους και δείχνουν δρόμους για την ικανοποίηση των πιέσεων, που ευθυγραμμίζονται με τις απαιτήσεις του Εγώ και του Υπερεγώ.
Επιπλέον, η ποιότητα και η συμβολική μορφή των παραμυθιών τα κάνει καταληπτά σε άτομα διαφορετικών ηλικιών, εποχών και πολιτισμών και δείχνει τις διαφορές που υπάρχουν όχι μόνο ανάμεσα σε διαφορετικούς πολιτισμούς, αλλά και μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο, στην καλή και την κακή του πλευρά και τις συγκρούσεις μεταξύ τους. Τα αρχέτυπα σύμβολα του γένους επιβάλλονται και μέσα από αυτά εκφράζονται οι ανάγκες του ανθρώπου.
Επιπλέον, το παραμύθι, ως μορφή υψηλής τέχνης και αισθητικής, σκοπό έχει να τέρψει και να ψυχαγωγήσει το παιδί, φωτίζοντας καλύτερα τις πτυχές του εαυτού του, δίνοντας διέξοδο στα άγχη του και προσφέροντας νόημα και λύσεις σε τόσα πολλά επίπεδα, έτσι ώστε να εμπλουτίσει τη ζωή του και να του φανερώσει ότι στη ζωή υπάρχουν πολλοί τρόποι επίλυσης των προβλημάτων, δίνοντάς του την ευκαιρία έτσι να αποκτήσει εμπιστοσύνη στον εαυτό του και στο μέλλον του.
Υποσημείωση: Η ψυχολογική- ψυχαναλυτική θεωρία επιδιώκει να επισημαίνει στοιχεία του συλλογικού ασυνείδητου στα παραμύθια και ο ερευνητής αντιμετωπίζει το παραμύθι είτε ως διαδικασία ωρίμανσης είτε ως ανακάλυψη στάσεων κοινωνικών και ψυχικών παρορμήσεων. Με άλλα λόγια η ψυχολογική προσέγγιση προσεγγίζει το παραμύθι ως μία εσωτερική διαδικασία που ενσωματώνει με ψυχολογικές διεργασίες τις κοινωνικές σχέσεις και τα γεγονότα. Προέκταση αυτής της οπτικής είναι και η ψυχαναλυτική προσέγγιση που χρησιμοποιεί την ύπαρξη των αντιθετικών ζευγών στο παραμύθι ως αντανάκλαση κοινωνικών και φυλετικών ή ηλικιακών συγκρούσεων. Η προσέγγιση αυτή συνέβαλε στην αναζήτηση της παιδαγωγικής και θεραπευτικής λειτουργίας του παραμυθιού. Οι απόψεις του Bettelheim πάνω στο παραμύθι έχουν βαρύνουσα σημασία στην ερμηνεία των παραμυθιών.
«Τα παραμύθια μεταδίδουν σημαντικές εντολές στο συνειδητό, υποσυνείδητο και ασυνείδητο επίπεδο, που αντιστοιχούν στο εκάστοτε επίπεδο ανάπτυξης. Λόγω του ότι τα θέματά τους πραγματεύονται ανθρώπινα προβλήματα καθολικής ισχύος, και μάλιστα όσα απασχολούν ιδιαίτερα την παιδική ψυχή, προάγουν την ανάπτυξη του Εγώ που βρίσκεται υπό εξέλιξη.
Παράλληλα απελευθερώνουν εντάσεις από το ασυνείδητο, αποδίδοντας μορφή και πειστικότητα σε αυτές, καταδεικνύοντας δυνατότητες για την εξάλειψή τους σε συνεργασία με τις απαιτήσεις του Εγώ και Υπερεγώ». Βλ. Μπρούνο Μ π ε τ ε λχ ά ϊ μ, Η γοητεία των παραμυθιών, Μια ψυχαναλυτική προσέγγιση, σελ. 11.
Ο Μπέτελχαϊμ θεωρεί τα λαϊκά παραμύθια έργα τέχνης μοναδικά, τα οποία, περισσότερο από κάθε άλλο είδος, ικανοποιούν τα παιδιά, τα εμπλουτίζουν και τα βοηθούν να βρουν το νόημα στη ζωή τους, καθώς αρχίζουν από το σημείο που βρίσκονται τα παιδιά, ψυχολογικά και συναισθηματικά. Μιλούν για τις σοβαρές εσωτερικές τους πιέσεις με τρόπο που τα ίδια τα παιδιά ασυνείδητα καταλαβαίνουν και
– χωρίς να υποτιμούν τους πιο σοβαρούς εσωτερικούς αγώνες που συνεπάγεται το μεγάλωμα
– προσφέρουν τα παραμύθια παραδείγματα λύσεων, προσωρινών και διαχρονικών, σε δυσκολίες που το πιέζουν.
Από το βιβλίο: «Το παραμύθι της Σταχτοπούτας στις ελληνικές και ξένες παραλλαγές» Αθηνά Ντούλια. Εκδόσεις Παπαζήση
Χειροποίητη κούκλα-Σταχτοπούτα από Efi Peppa
0 Comments