Ο  αγώνας για να δώσουμε νόημα στη ζωή μας

 από το βιβλίο “Η γοητεία των παραμυθιών”  Μπρούνο Μπέτελχαϊμ

εκδόσεις Γλάρος

Αν θέλουμε να ζήσουμε, όχι απλώς από στιγμή σε στιγμή, αλλά έχοντας πραγματική συνείδηση της ύπαρξής μας, τότε η μεγαλύτερη ανάγκη και το δυσκολότερο επίτευγμα είναι να βρούμε νόημα στη ζωή μας. Είναι γνωστό ότι πολλοί άνθρωποι έχουν χάσει την επιθυμία να ζουν κι εγκατέλειψαν την προσπάθεια, γιατί αυτό το νόημα τους είχε ξεφύγει. Κανείς δεν κατανοεί το νόημα της ζωής του ξαφνικά σε μια συγκεκριμένη ηλικία, ούτε ακόμη όταν έχει φτάσει στην ωριμότητα από άποψη ηλικίας. Αντίθετα, το να κατανοήσει κανείς με σιγουριά το νόημα που μπορεί να έχει ή θα έπρεπε να έχει η ζωή του, σημαίνει ότι έχει πετύχει την ψυχολογική ωριμότητα. Και αυτό το επίτευγμα είναι η κατάληξη μιας μακράς εξέλιξης: σε κάθε ηλικία επιδιώκουμε και πρέπει να είμαστε ικανοί να βρούμε μέρος του νοήματος, ανάλογα με το πώς έχουν κιόλας αναπτυχθεί η νόηση και η κατανόησή μας.

Σε αντίθεση με τον αρχαίο μύθο, η σοφία δεν ξεπηδά πλήρως ανεπτυγμένη, όπως η Αθηνά από το κεφάλι του Δία, αλλά οικοδομείται βήμα βήμα, ξεκινώντας από το μη λογικό. Μόνο όταν ενηλικιωθούμε, μπορούμε να κατανοήσουμε λογικά το νόημα της ύπαρξής μας στον κόσμο, από τις εμπειρίες μας σ’ αυτόν. Δυστυχώς, πάρα πολλοί γονείς θέλουν το μυαλό των παιδιών τους να λειτουργεί όπως το δικό τους, θαρρείς και δεν χρειάζεται η ώριμη κατανόηση των εαυτών μας και του κόσμου, καθώς και οι ιδέες μας για το νόημα της ζωής, να αναπτυχθούν εξίσου αργά με το σώμα και τον νου μας.

Σήμερα, όπως και στο παρελθόν, το πιο σημαντικό και επίσης δυσκολότερο καθήκον στην ανατροφή ενός παιδιού είναι να το βοηθήσουμε να βρει νόημα, στη ζωή. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, απαιτούνται πολλές εμπειρίες που συνοδεύουν την ανάπτυξη. Το παιδί, καθώς μεγαλώνει, πρέπει να μάθει σταδιακά να κατανοεί καλύτερα τον εαυτό του. Έτσι, γίνεται ικανότερο να κατανοεί καλύτερα και τους άλλους, και τελικά μπορεί να δημιουργεί αμοιβαία ικανοποιητικές και με νόημα σχέσεις.

Για να βρει κανείς βαθύτερο νόημα, πρέπει να γίνει ικανός να υπερβεί τα στενά όρια της εγωκεντρικής ύπαρξης και να πιστέψει πως η συμβολή του στη ζωή θα είναι σημαντική, αν όχι τώρα αμέσως, τουλάχιστον στο μέλλον. Αυτό το αίσθημα είναι αναγκαίο, για να αισθάνεται κανείς ικανοποιημένος με τον εαυτό του και με ό,τι κάνει. Για να μην είναι στο έλεος των ιδιοτροπιών της ζωής, πρέπει να αναπτύξει τις εσωτερικές δυνάμεις του, ώστε τα συναισθήματά του, η φαντασία και η νόησή του να αλληλοστηρίζονται και να εμπλουτίζονται αμοιβαία. Τα θετικά αισθήματα μας δίνουν τη δύναμη να αναπτύξουμε τη λογική μας. Μονάχα η ελπίδα για το μέλλον μπορεί να μας στηρίζει στις αντιξοότητες που αναπόφευκτα θα συναντήσουμε.

Το κύριο καθήκον μου ως παιδαγωγού και θεραπευτή παιδιών με σοβαρές ψυχικές διαταραχές, ήταν να ξαναδώσω νόημα στη ζωή τους. Αυτό το έργο μού έδειξε σαφώς ότι αν τα παιδιά ανατρέφονταν έτσι ώστε η ζωή να έχει νόημα γι’ αυτά, τότε ‘δεν θα χρειάζονταν ειδική βοήθεια. Αντιμετώπισα το πρόβλημα να καθορίσω ποιες εμπειρίες στη ζωή ενός παιδιού είναι οι πιο κατάλληλες για να προαγάγουν την ικανότητά του να βρίσκει νόημα στη ζωή του, να εξασφαλίζουν στη ζωή γενικά περισσότερο νόημα. Αναφορικά με αυτό το καθήκον, τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό από την επίδραση των γονέων ή όποιων άλλων φροντίζουν το παιδί· δεύτερη σε σημασία είναι η πολιτιστική κληρονομιά μας, όταν μεταβιβάζεται στο παιδί με σωστό τρόπο. Όταν τα παιδιά είναι μικρά, η λογοτεχνία μεταβιβάζει καλύτερα αυτές τις πληροφορίες.

Δυσαρεστήθηκα έντονα με το μεγαλύτερο μέρος της λογοτεχνίας που αποβλέπει στην ανάπτυξη του μυαλού και της προσωπικότητας του παιδιού, επειδή αποτυγχάνει να κεντρίσει και να καλλιεργήσει εκείνες τις δυνάμεις που το παιδί χρειάζεται περισσότερο για να μπορέσει ν’ αντιμετωπίσει τα δύσκολα εσωτερικά του προβλήματα. Τα αλφαβητάρια με τα οποία μαθαίνει να διαβάζει στο σχολείο είναι γραμμένα για να διδάσκουν τις αναγκαίες γνώσεις, ανεξάρτητα από το νόημα. Ο συντριπτικός όγκος της αποκαλούμενης «παιδικής λογοτεχνίας» προσπαθεί να διασκεδάσει ή να πληροφορήσει, ή και τα δυο. Όμως, τα περισσότερα σχετικά βιβλία είναι τόσο ρηχά, ώστε ελάχιστα ουσιώδη πράγματα μπορεί ν’ αποκομίσει το παιδί από αυτά. Η απόκτηση ικανοτήτων, στις οποίες περιλαμβάνεται η ικανότητα ανάγνωσης, υποβαθμίζεται όταν αυτό που έχει κανείς μάθει να διαβάζει, δεν προσθέτει τίποτα σημαντικό στη ζωή του.

Όλοι έχουμε την τάση να εκτιμούμε τη μελλοντική αξία μιας δραστηριότητας στη βάση αυτού που μας προσφέρει τώρα.  Όμως, τούτο ισχύει ιδιαίτερα για το παιδί, που πολύ περισσότερο από τον ενήλικο ζει στο παρόν, και παρά τα άγχη του για  το μέλλον του, έχει τις πιο ασαφείς αντιλήψεις για το τι μπορεί  να απαιτεί το μέλλον αυτό ή για το πώς θα είναι. Η ιδέα πως η εκμάθηση της ανάγνωσης μπορεί να το κάνει ικανό αργότερα  να εμπλουτίσει τη ζωή του, βιώνεται ως υπόσχεση κενή περιεχομένου, όταν οι ιστορίες που ακούει ή διαβάζει εκείνη τη στιγμή, είναι κενές. Το χειρότερο γνώρισμα αυτών των παιδικών βιβλίων είναι ότι εξαπατούν το παιδί σχετικά με το τι θα έπρεπε να κερδίσει από την εμπειρία του σε σχέση με τη λογοτεχνία: πρόσβαση στο βαθύτερο νόημα και σε εκείνο που έχει νόημα γι’ αυτό, στο συγκεκριμένο στάδιο της ανάπτυξής του.

Για να κρατήσει μια ιστορία το ενδιαφέρον του παιδιού, πρέπει να το διασκεδάζει και να ξυπνά την περιέργειά του. Όμως, για να πλουτίσει τη ζωή του, πρέπει να. κεντρίζει τη φαντασία του να το βοηθά να αναπτύξει τη νόησή του και να ξεκαθαρίσει τα συναισθήματά του, να εναρμονίζεται με τα άγχη  και τις προσδοκίες του, να αναγνωρίζει πλήρως τις δυσκολίες  του, ενώ συγχρόνως να υποδεικνύει λύσεις στα προβλήματα  που το αναστατώνουν. Με λίγα λόγια, πρέπει να σχετίζεται ταυτοχρόνως με όλες τις πλευρές της προσωπικότητάς του, χωρίς να υποτιμά, αλλά, αντίθετα  αναγνωρίζοντας πλήρως τη σοβαρότητα των δυσκολιών του, και συγχρόνως να προωθεί την εμπιστοσύνη στον εαυτό του και στο μέλλον του.

Από όλες αυτές και πολλές άλλες απόψεις, κανένα είδος «παιδικής λογοτεχνίας» —με σπάνιες εξαιρέσεις— δεν μπορεί να εμπλουτίσει  και να ικανοποιήσει το παιδί, καθώς και τον ενήλικο, όσο τα λαϊκά παραμύθια. Είναι αλήθεια ότι σ’ ένα πρώτο επίπεδο τα παραμύθια αυτά διδάσκουν ελάχιστα πράγματα για τις ειδικές συνθήκες της ζωής στη σύγχρονη μαζική κοινωνία, αφού δημιουργήθηκαν πολύ πριν αυτή υπάρξει. Όμως, από αυτά μπορούμε να μάθουμε για τα εσωτερικά προβλήματα των ανθρώπων και για τις σωστές λύσεις στις δυσκολίες τους σε κάθε κοινωνία πολύ περισσότερα απ’ όσα μπορούμε να μάθουμε από οποιοδήποτε άλλο είδος ιστοριών κατανοητών στο παιδί. Αφού το παιδί σε κάθε στιγμή της ζωής του είναι εκτεθειμένο στην κοινωνία στην οποία ζει, σίγουρα θα μάθει ν’ αντιμετωπίζει τις συνθήκες της, με την προϋπόθεση ότι του το επιτρέπουν οι εσωτερικές του δυνάμεις.

Ακριβώς επειδή η ζωή του συχνά το μπερδεύει, το παιδί χρειάζεται ακόμη περισσότερο να του δοθεί η ευκαιρία να κατανοήσει τον εαυτό τού στον πολύπλοκο κόσμος τον οποίο πρέπει να μάθει να αντιμετωπίζει. Για να το κατορθώσει, πρέπει να βοηθηθεί να δώσει συνεκτικό νόημα στο στρόβιλο των αισθημάτων του. Χρειάζεται ιδέες για το πώς να βάλει τάξη στον -εσωτερικά του κόσμο και σ’ αυτή τη βάση να μπορέσει να δημιουργήσει τάξη στη ζωή του. Χρειάζεται —και αυτό δεν απαιτείται να το τονίσουμε σε τούτο το σημείο— ηθική διαπαιδαγώγηση, που με λεπτότητα και μόνο εμμέσως του παρουσιάζει τα πλεονεκτήματα της ηθικής συμπεριφοράς, όχι με αφηρημένες ηθικές έννοιες, αλλά δείχνοντας αυτό πού φαίνεται απτά ορθό και επομένως έχει νόημα για το ίδιο το παιδί.

Αυτό το είδος του νοήματος, το βρίσκει το παιδί στα παραμύθια. Όπως και σε σχέση με πολλές άλλες σύγχρονες ψυχολογικές αντιλήψεις, οι ποιητές προηγήθηκαν κατά πολύ και σ’ αυτό το θέμα. Ο γερμανός ποιητής Σίλερ έγραψε: «Βαθύτερο νόημα βρίσκεται στα παραμύθια πού μου έλεγαν στα παιδικά μου χρόνια, παρά στην αλήθεια που μας διδάσκει η ζωή» (The Piccolomini, III, 4).

Με το πέρασμα των αιώνων (αν όχι των χιλιετιών) στη διάρκεια των οποίων τα παραμύθια, καθώς ξαναλέγονταν, έγιναν  πιο εκλεπτυσμένα, κατέληξαν να μεταδίδουν συγχρόνως εμφανή και καλυμμένα νοήματα, να μιλούν ταυτοχρόνως σε όλα τα επίπεδα της ανθρώπινης προσωπικότητας, επικοινωνώντας |μ’  έναν τρόπο που προσεγγίζει το ανεκπαίδευτο μυαλό του παιδιού καθώς και το καλλιεργημένο μυαλό του ενηλίκου. Εφαρμόζοντας το ψυχαναλυτικό μοντέλο της ανθρώπινης προσωπικότητας, τα παραμύθια μεταφέρουν σημαντικά μηνύματα στο συνειδητό, στο προ συνειδητό και στο ασυνείδητο, σε όποιο επίπεδο κι αν λειτουργεί σ’ εκείνη τη φάση η καθεμιά από αυτές τις ψυχικές διαστάσεις. Αυτές οι ιστορίες, διαπραγματευόμενες τα οικουμενικά ανθρώπινα προβλήματα, ιδιαίτερα εκείνα που απασχολούν το μυαλό του παιδιού, μιλούν στο υπό εκκόλαψη Εγώ του και ενθαρρύνουν την ανάπτυξή του, ενώ συγχρόνως ανακουφίζουν από τις προσυνειδητές και τις ασυνείδητες πιέσεις. Καθώς οι απορίες ξετυλίγονται, ενσαρκώνοντας τις πιέσεις του Εκείνου, επιτρέπουν την αναγνώρισή τους και δείχνουν δρόμους για την ικανοποίηση των πιέσεων που ευθυγραμμίζονται με τις απαιτήσεις του Εγώ και του Υπερεγώ.

Εντούτοις, το ενδιαφέρον μου για τα παραμύθια δεν είναι το αποτέλεσμα μιας τέτοιας τεχνικής ανάλυσης των χαρισμάτων τους. Αντίθετα, ήταν η συνέπεια του ερωτήματος που έθεσα στον εαυτό μου: για ποιο λόγο τα παιδιά, φυσιολογικά και μη φυσιολογικά εξίσου, καθώς και όλων των διανοητικών επιπέδων, όπως δείχνει η εμπειρία μου, βρίσκουν τα λαϊκά παραμύθια πιο ικανοποιητικά από όλες τις άλλες παιδικές ιστορίες.

Όσο περισσότερο προσπαθούσα να κατανοήσω γιατί αυτές οι — ιστορίες καταφέρνουν τόσο επιτυχώς να εμπλουτίζουν την εσωτερική ζωή του παιδιού, τόσο περισσότερο συνειδητοποιούσα  ότι, έχοντας πολύ βαθύτερη σημασία από οποιοδήποτε άλλο ανάγνωσμα, αρχίζουν από εκεί που πραγματικά βρίσκεται το ψυχολογικό και συναισθηματικό είναι του παιδιού. Μιλούν για τις σοβαρές εσωτερικές πιέσεις του με τρόπο που το παιδί κατανοεί ασυνείδητα και —χωρίς να υποτιμούν τους σοβαρότατους εσωτερικούς αγώνες που συνεπάγεται η ανάπτυξή του— προσφέρουν παραδείγματα τόσο προσωρινών, όσο και διαρκών λύσεων στις πιεστικές δυσκολίες.

Όταν μια χορηγία του Ιδρύματος Spencer μού έδωσε τον ελεύθερο χρόνο για να μελετήσω ποια μπορεί να είναι η συμβολή της ψυχανάλυσης στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, και αφού το να διαβάζει κανείς και να του διαβάζουν είναι ουσιαστικά μέσα διαπαιδαγώγησης, θεώρησα κατάλληλη την ευκαιρία για να διερευνήσω πιο λεπτομερειακά και σε βάθος γιατί τα λαϊκά παραμύθια είναι τόσο πολύτιμα για την ανατροφή των παιδιών και αφού το να διαβάζει το να διαβάζει κανείς και να του διαβάζουν είναι ουσιαστικά μέσα διαπαιδαγώγησης των παιδιών, θεώρησα κατάλληλη την ευκαιρία για να διερευνήσω πιο λεπτομερειακά και σε βάθος γιατί τα λαϊκά παραμύθια είναι τόσο πολύτιμα για την ανατροφή των παιδιών. Ελπίζω ότι η ορθή κατανόηση των μοναδικών χαρισμάτων τους, θα παροτρύνει γονείς και δασκάλους να τους αποδώσουν πάλι τον κεντρικό ρόλο που έπαιζαν επί αιώνες στη ζωή του παιδιού.