Ο Περώ, οι αδελφοί Γκριμ και μερικοί άλλοι

Από το βιβλίο “Η δύναμη των παραμυθιών” Ζορζ Ζαν

εκδόσεις Καστανιώτη

Τα πρόσωπα του Περώ, εκτός από τα κοινωνικά σύμβολα που συνιστούν και στα οποία αναφερθήκαμε με συντομία, έχουν στην πραγματικότητα πολύ μικρό βάθος. Ωστόσο συχνά ο Περώ δεν περιορίζεται στο να αφήνει τα πρόσωπα των παραμυθιών του να «δρουν». Τα «παρακολουθεί» και, με μικρές πινελιές, τα «στολίζει», θα μπορούσαμε να πούμε, με γνωρίσματα συχνά πολύ λεπτά.

Στον Κυανοπώγωνα για παράδειγμα, πριν παντρευτεί ο ήρωας τη μικρότερη από τις δύο κοπέλες που λιμπίζεται, ο Περώ καταγράφει ως εξής τις εκτιμήσεις των δύο δεσποινίδων: «Δεν τον ήθελαν καθόλου ούτε η μία ούτε η άλλη, μη μπορώντας ν’ αποφασίσουν να πάρουν έναν άνδρα που είχε μπλε γενειάδα. Κι αυτό που τις έκανε να αποστρέφονται την ιδέα ήταν το γεγονός ότι είχε ήδη παντρευτεί πολλές γυναίκες και ότι κανείς δεν ήξερε τι είχαν απογίνει αυτές οι γυναίκες».  Σίγουρα, αυτό που ενδιαφέρει εδώ είναι η συνέχεια της ιστορίας και το αίνιγμα αυτών των γυναικών που είχαν χαθεί. Όμως η «αποστροφή» των δύο αδελφών εκφράζεται τόσο σε σχέση με το πρόσωπό τους όσο και με τη συμπεριφορά τους.

Η συνάντηση της Ωραίας Κοιμωμένης και του πρίγκιπα περιγράφεται εντελώς διαφορετικά από μια αναπόφευκτη σκηνή μιας αφήγησης που πρέπει να επακολουθήσει:

Όταν λοιπόν έφτασε η στιγμή να λυθούν τα μάγια, η πριγκίπισσα ξύπνησε και, κοιτάζοντάς τον με βλέμμα πιο τρυφερό απ’ αυτό που θα επέτρεπε μια πρώτη ματιά: «Εσύ είσαι, πρίγκιπά μου;» του λέει. «Πόσον καιρό σε περίμενα». Ο πρίγκιπας, γοητευμένος από αυτά τα λόγια και ακόμη πιο πολύ από τον τρόπο που ειπώθηκαν, δεν ήξερε πώς να της δείξει τη χαρά και την ευγνωμοσύνη του· διαβεβαιώθηκε ότι την αγαπούσε πιο πολύ απ’ ό,τι εκείνη. Μπέρδευε τα λόγια του ·της άρεσαν ακόμα περισσότερο έτσι: μικρή ευφράδεια, μεγάλη αγάπη.

Αυτή η σκηνή οδηγεί σε τρεις παρατηρήσεις: πρώτα πρώτα η «διήγηση» του παραμυθιού εξασφαλίζεται (πρώτη φάση: «Όταν λοιπόν… ξύπνησε»). Στη συνέχεια συναντάμε τις «κλισαρισμένες φράσεις» της εποχής («Διαβεβαιώθηκε ότι την αγαπούσε πιο πολύ απ’ ό,τι εκείνη»). Τέλος, και κυρίως, θεωρώ σωστό να επισημάνω την ψυχολογική διείσδυση του Περώ όταν παρατηρεί ότι η πριγκίπισσα τον κοίταζε «με βλέμμα πιο τρυφερό απ’ αυτό που θα επέτρεπε μια πρώτη ματιά» και ιδίως αυτή η παρατήρηση, όπου συνδυάζονται το χιούμορ και το πνεύμα: «Μπέρδεψε τα λόγια του- της άρεσαν ακόμα περισσότερο έτσι». Θεωρώ ότι πολύ απέχουμε από το να έχουμε να κάνουμε με απλές μαριονέτες!

Όσο για το Γαϊδουρόδερμα, όπου αναφέρεται μια πολύ διφορούμενη κατάσταση (για να μιλήσουμε καθαρά, πρόκειται για αιμομιξία), τα κύρια πρόσωπα είναι όντως και κατ’ αρχήν, λειτουργικά όργανα (όπως αντιλαμβάνεται ο Προπ τον όρο «λειτουργία»)· όμως κάποια δευτερεύοντα πρόσωπα αποδίδονται με μια «ψυχολογική» οξύτητα που προκαλεί έκπληξη. Όπως αυτός ο «Δρυΐδης», τον οποίο συμβουλεύεται ο βασιλιάς για να μάθει αν πρέπει να παντρευτεί την κόρη του, και ο οποίος περιγράφεται σαν να βγαίνει από κάποιο μυθιστόρημα του 18 ου αι:

Αυτός ο Δρυΐδης, περισσότερο φιλόδοξος παρά προσηλωμένος στο θρησκευτικό του καθήκον, θυσίασε μπροστά στην τιμή του να είναι ο έμπιστος ενός μεγάλου βασιλιά τη φροντίδα του για την αγνότητα και την αρετή και διείσδυσε με τόση επιδεξιότητα στο μυαλό του βασιλιά, του απάλυνε τόσο το έγκλημα που θα διέπραττε, ώστε τον έπεισε μάλιστα ότι το να παντρευτεί την κόρη του αποτελούσε αγαθοεργία.

Μεσολαβητής, διάμεσος κ.λπ., σίγουρα. Όμως αυτός ο «Δρυίδης» δεν ενεργεί μόνο γιατί το απαιτεί η περίσταση.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο θα μπορούσαμε να πολλαπλασιάσουμε τα παραδείγματα. Έχω πλήρη συναίσθηση ότι όλες αυτές οι παρατηρήσεις του Περώ προσφέρουν επιχειρήματα σ’ αυτούς που ισχυρίζονται ότι τα παραμύθια δεν είναι πια εντελώς παραμύθια, αλλά ήδη μια λογοτεχνία του συγγραφέα. Και λοιπόν;

Μία από τις θέσεις που υποστηρίζω, με μετριοπάθεια αλλά σταθερότητα, προκειμένου να υπερασπισθώ σ’ αυτό το βιβλίο τη δύναμη των παραμυθιών, είναι ότι η αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος ανθρωπολόγων, λαογράφων, ιστορικών της νοοτροπίας, θεωρητικών της αφήγησης κ.λπ. για τον αυστηρό ορισμό των λαϊκών ή μαγικών παραμυθιών, δεν έχει να κάνει με τις απαιτήσεις των παιδαγωγών και των ποιητών, που αναζητούν όλες τις ποικιλίες, όλες τις παραλλαγές, όλους τους συσχετισμούς. Η ανακάλυψη της πολύ ιδιαίτερης γοητείας των προσώπων του Περώ είναι μια ευχαρίστηση την οποία αρνούμαι να στερηθώ. Όπως δεν θα απαρνηθώ και τη γοητεία, θα την έλεγα πιο απλοϊκή, των προσώπων στα παραμύθια των αδελφών Γκριμ. Η Μαρτ Ρομπέρ επισημαίνει ότι το γερμανικό παραμύθι είναι ολοφάνερα λιγότερο «πολιτισμένο» από τα παραμύθια της «γαλλικής παράδοσης».  Προσθέτει όμως: «Βέβαια το μαγικό παραμύθι αναιρεί τους φυσικούς νόμους, όπως αυτό θέλει, όμως δεν παύει να αποτελείται από σάρκα και αίμα. Δεν ξεχνά ποτέ το σώμα του ήρωά του, το περιγράφει να βασανίζεται από την ανάγκη, την πείνα, το κρύο, τη μεγάλη κούραση του δρόμου».

Τα πρόσωπα των παραμυθιών των Γκριμ είναι λοιπόν κι αυτά κάτι περισσότερο ή κάτι διαφορετικό από απλά νευρόσπαστα.

Το σώμα τους υφίσταται. Και συχνά τους συμβαίνει να σκέφτονται, να προβληματίζονται τόσο για τους ίδιους, όσο και για την εξέλιξη της πλοκής του παραμυθιού, κάτι που επισυμβαίνει επιπλέον και ούτως η άλλως. Θα αναφέρω ένα μόνο παράδειγμα: αυτό ενός σχετικά λιγότερο γνωστού παραμυθιού, με τον τίτλο Ο Γιάννης ο Τυχεράκιας: ο Γιάννης, ο ήρωας, αφού αντάλλαξε ένα άλογο με την αγελάδα ενός χωρικού, αφήνεται σ’ ένα μικρό εσωτερικό μονόλογο, όπως η «γαλατού» του Ζαν ντε Λα Φοντέν:

Ο Γιάννης έσπρωξε ήσυχα την αγελάδα μπροστά του σκεπτόμενος την πετυχημένη αγορά του. «Αρκεί να ’χω ένα κομμάτι ψωμί, και που δεν πρόκειται βέβαια να μου λείψει και που θα μπορώ να το τρώω με βούτυρο και τυρί, όσο συχνά θέλω- κι αν διψάω, θα αρμέγω την αγελάδα μου και θα πίνω γάλα. Καρδιά μου, τι παραπάνω θέλεις;»

Δεν θεωρώ εντελώς ακριβές να υποβιβάσουμε τα πρόσωπα των παραμυθιών των αδελφών Γκριμ, όπως άλλωστε και τα πρόσωπα των παραμυθιών του Περώ, σε λειτουργίες. Διαθέτουν μια σαρκική παρουσία, ευαισθησία, ιδέες καμιά φορά, και είναι ικανά να αυτονομηθούν.

Αυτό ισχύει ακόμη περισσότερο και είναι πιο εμφανές όταν φέρουμε στο νου πρόσωπα ανατολίτικων, ινδικών, κινέζικων, γιαπωνέζικων παραμυθιών, ή, πιο απλά, πρόσωπα από τις Χίλιες και μια νύχτες.

Ανοίγοντας εντελώς στην τύχη τον δεύτερο τόμο της διασκευής του Ρενέ Ρ. Χαβάμ, πέφτω πάνω στην αρχή της ακόλουθης παραγράφου:

Η καρδιά του Αμπούλ-Χασάν ήταν εκείνη τη στιγμή σαν ένα κελί ερμητικά κλεισμένο. Βάλθηκε να σκέφτεται την κατάστασή του στις παρούσες συνθήκες και αναλογίστηκε τι τον βρήκε εξαιτίας των δυο εραστών. Σίγουρα θα χανόταν κι ο ίδιος, αν έμενε έτσι ανάμεσα στο νεαρό άνδρα και τη «Σαμς αλ-Ναχάρ». Εξαιτίας τους θα χανόταν το μαγαζί του, και δεν ήταν σίγουρος κι ο ίδιος ότι θα ξέφευγε από τις ολέθριες συνέπειες των περιπέτειών τους, που δεν θ’ αργούσαν να ξεσπάσουν. Δεν σταματούσε ν’ ανακινεί αυτές τις σκέψεις όλη την υπόλοιπη μέρα και τη νύχτα που ακολούθησαν.

Σίγουρα, αυτό το πρόσωπο δεν διαθέτει κανένα από τα χαρακτηριστικά των προσώπων του Προυστ, όμως όπως συμβαίνει πολύ συχνά στις Χίλιες και μια νύχτες, ζει στο εσωτερικό του ίδιου του του εαυτού, άρα του αναγνώστη και του ακροατή. Δεν ταυτίζεται λοιπόν κανείς μόνο με τις ενέργειες, αλλά εξίσου και με τις συμπεριφορές που προέρχονται από ανησυχίες, δισταγμούς, προηγούμενες σκέψεις. Τότε όμως λέμε, για να επαναλάβουμε μια έκφραση του Ντιντερό: «Αυτό εδώ δεν είναι παραμύθι». Και, υπ’ αυτή την έννοια, οι συλλογές που φέρουν τον τίτλο «Παραμύθια» του Άντερσεν, του Χόφμαν, του Μοπασάν, του Μαρσέλ Αιμέ, δεν θα μπορούσαν να είναι παραμύθια!

Θα επανέλθω σ’ αυτό το θέμα. Ας επισημάνουμε από τώρα ότι η θεωρητική οπτική γωνία την οποία υιοθετώ δεν συνδέεται με μια ριζική επιστημολογική αυστηρότητα. Εντελώς το αντίθετο! Αυτό που μ’ ενδιαφέρει στα «παραμύθια» και στη «δύναμή» τους είναι όλοι οι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να τα χρησιμοποιήσουμε και ο παροτρυντικός ρόλος που μπορούν να παίξουν στη δημιουργική δραστηριότητα των παιδιών, των εφήβων και των ενηλίκων τόσο στο επίπεδο των αναγνωστικών δραστηριοτήτων όσο και σ’ αυτό των συγγραφικών δραστηριοτήτων και της εικαστικής έκφρασης κ.λπ.

Στο θέμα που μας απασχολεί ιδιαίτερα εδώ, μπορούμε να εντοπίσουμε το πέρασμα (το οποίο ήδη προσπάθησα να προσεγγίσω σε μια πιο γενική προοπτική) από την απλή αφήγηση στην ποιητική φαντασία και, στην πραγματικότητα, στη λογοτεχνία. Ανάμεσα σ’ ένα πρόσωπο λαϊκού παραμυθιού κι έναν ήρωα του Χόφμαν αποκαλύπτεται η διαφορά ανάμεσα σε μια ύπαρξη που ενεργεί και σε μια ύπαρξη που ονειρεύεται και που, στον καθρέφτη των ονείρων της, ρωτά τον ίδιο της τον εαυτό και ανησυχεί:

«Βλέπεις, αγαπητέ μου Θεόδωρε Αμαντέους Χόφμαν, ότι μια σκοτεινή δύναμη πολύ συχνά εισβάλλει στη ζωή μου και, διώχνοντας τα πιο γλυκά νυχτερινά μου όνειρα, ρίχνει στο δρόμο μου πολύ ανησυχητικά οράματα».